مارپیچ خطرناک در قره‌باغ
درگیری بلندمدت بین ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی، اتحادهایی را در قفقاز جنوبی ایجاد کرده که خطوط مذهبی، قومی و ژئوپلیتیکی را به شیوه‌های شگفت‌انگیزی جابه‌جا کرده است.
اقتصادنیوز، به رغم آن که نزدیک به سه سال از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی و توافق صلح میان طرفین به میانجیگری مسکو می‌گذرد، با این وجود این محدوده شرایط مخاطره‌انگیزی را از سر می‌گذراند و امکان آغاز دوباره درگیری‌ها بر سر این منطقه سایه انداخته است. در آخرین تحولات در این زمینه روز گذشته دو طرف به تبادل آتش پرداختند که باعث کشته شدن نیروها در هر دو سوی مرز شد.
به تازگی نشریه نشریه فارین افرز با انتشار یادداشتی با عنوان «کشورهای کوچک، جنگ بزرگ» این مناقشه را از منظر رقابت‌های ژئوپلیتیکی منطقه‌ای مورد بررسی قرار داده و نسبت به گسترش آن به جنگی منطقه‌ای هشدار داده است. این مقاله را در دو بخش ترجمه شده که در ادامه بخش اول آن ارائه می‌شود:
جابه‌جایی خطوط مذهبی، قومی و ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی
درگیری بلندمدت بین ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی، اتحادهایی را در قفقاز جنوبی ایجاد کرده که خطوط مذهبی، قومی و ژئوپلیتیکی را به شیوه‌های شگفت‌انگیزی جابه‌جا کرده است. ایران، با -اکثریت شیعه- یک راه نجات اقتصادی برای ارمنستانی با جمعیت مسیحی فراهم کرده، که مدت‌هاست حامی اصلی‌ش روسیه است.
در همین حال، اسرائیل و ترکیه -با اکثریت اهل سنت- ائتلاف استراتژیکی با آذربایجان -عمدتا شیعه- تشکیل داده‌اند. و دو کشورِ با اکثریت شیعه در این ترکیب -ایران و آذربایجان- هم‌چنان گرفتار یک مناقشه تلخ و ده‌ها ساله بر سر قلمرو و هویت هستند.
سر باز کردن تنش‌ها
برای تقریباً سه دهه، با سرپوش گذاشتن بر بن‌بست در مناقشه قره باغ کوهستانی، این پیکربندی بیشتر به عنوان نمونه‌ای از سیاست ایجاد اتحادهای عجیب و غریب تلقی می‌شد که تنها کنجکاوی‌ها را برمی‌انگیخت ولی ظاهراً هشداردهنده نبود.
با این حال، در سال 2020، با شعله‌ور شدن دوباره آتش این مناقشه، شرایط به طور مشهودی به نفع آذربایجان تغییر کرد، که در طی یک جنگ کوتاه اما خونین بر سر این منطقه، یک پیروزی نظامی واضح بر ارمنستان به دست آورد. این ماجرا تنش‌های ذاتی اما مدت‌ها پنهان را در میان بازیگران منطقه تشدید می‌کند و تأثیری خطرناک دارد.
مارپیچ خطرناک
همه اینها در حالی اتفاق می‌افتد که روسیه، که به طور سنتی مهم‌ترین بازیگر خارجی در این مناقشه بوده است، به واسطه جنگ متزلزل خود علیه اوکراین تمرکزش را در این منطقه از دست داده است.
در همین حال، با تعمیق روابط اسرائیل با آذربایجانِ جسور شده، ایران نگران است که اسرائیل آذربایجان را به نیروی نیابتی خود تبدیل کرده و از آن به عنوان سکوی پرتاب برای عملیات علیه ایران استفاده کند. در سال‌های اخیر، ایران شاهد نزدیک‌تر شدن اسرائیل و پادشاهی‌های عربی خلیج فارس بوده که دلیل آن به زعم آنها دیدگاه مشترک پیرامون تهران است. ایرانی‌ها اکنون نگرانند که پویایی مشابهی بین اسرائیل و دو کشور با جمعیت غالب ترک یعنی ترکیه و آذربایجان در حال شکل‌گیری باشد. تهدید محسوس قرار گرفتن بین یک بلوک عربی اسرائیل-خلیج فارس در جنوب و یک بلوک اسرائیل-ترکی در شمال، می‌تواند تهران را وادار به حمایت از طرف ارمنی کند.
در همین حال، آذربایجان با اعتماد به نفس فزاینده ممکن است به دنبال تحریک عناصری در میان جمعیت آذری ایران باشد. چنین اقداماتی می تواند منجر به یک مارپیچ افزایشی شود که ثبات قفقاز جنوبی از نظر استراتژیک حیاتی را تهدید می کند و به طور بالقوه باعث ایجاد یک بحران گسترده تر می‌شود.
جنگ چمن
دعوا بر سر قره باغ کوهستانی برای چندین دهه جریان داشته، اما عموماً به عنوان یک نمایش فرعی ژئوپلیتیک تلقی می شود. در دوران اتحاد جماهیر شوروی، این منطقه تقریباً 1700 مایل مربعی یک استان خودمختار جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی بود. امروزه در سطح بین المللی به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان شناخته می شود که کاملاً آن را در بر گرفته است.
اما جمعیت قره باغ کوهستانی از دیرباز عمدتاً ارمنی بودند و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جنگ بین آذربایجان و نیروهای محلی ارمنی که به شدت توسط روسیه حمایت می شدند، درگرفت. در سال 1994، دو طرف با میانجیگری روسیه توافق آتش‌بس را امضا کردند و تا حدود 25 سال آینده، یک بن‌بست برقرار شد که در آن نیروهای تحت حمایت ارمنستان و روسیه عملاً این قلمرو را کنترل کردند.
با این حال، در سال 2020، جنگ دوم آغاز شد و این بار، آذربایجان یک پیروزی قاطع به دست آورد، نیروهای ارمنی را از مناطق تحت سلطه آذری‌ها که ارمنستان اشغال کرده بود بیرون راند و منجر به آتش‌بس شکننده‌ای با میانجیگری روسیه شد.
لانه دشمن
یکی از دلایل این پیروزی کمک‌های اسرائیل بود. از سال 2016، آذربایجان نزدیک به 70 درصد از واردات تسلیحات خود را از اسرائیل دریافت کرده و متقابلاً 40 درصد از نفت خود را از باکو خریداری می‌کند. اما ایرانی‌ها معتقدند که اسرائیل نقشه دیگری نیز برای این رابطه دارند. بر اساس گزارش‌های متعدد مطبوعاتی، عملیات بزرگ اسرائیل علیه ایران، از جمله سرقت اطلاعات مربوط به آرشیو هسته‌ای آن در سال 2018، با کمک آذربایجان انجام شد.
علاوه بر این، ایران مدعی است که آذربایجان به اسرائیل اجازه داده تا سلاح به ایران قاچاق کند و فرودگاه‌های خود را در اختیار پهپادهای اسرائیلی برای عملیات در داخل ایران گذاشته است.
باکو چنین گزارش‌هایی را تکذیب و اعلام کرده که اجازه نمی‌دهد اسرائیل از آذربایجان به عنوان سکوی پرتاب برای حمله به ایران استفاده کند. اما مقامات نظامی ایران بارها هشدار داده‌اند که این «لانه دشمن» را تحمل نخواهند کرد.
کریدور بحث‌برانگیز؛ تهدید پیوند حیاتی
در همین حال، ایران نسبت به یکی از نتایج احتمالی پیروزی آذربایجان در جنگ 2020 بر سر قره باغ ابراز نگرانی کرده است. باکو در حال حاضر خواستار موافقت ایروان با ایجاد یک کریدور از طریق خاک ارمنستان است که آذربایجان را به نخجوان -منطقه‌ای که با اکثریت آذری در داخل ارمنستان- متصل می‌کند. در ژانویه، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، این ماجرا را «یک ضرورت تاریخی ... [که] چه ارمنستان بخواهد و چه نخواهد اتفاق خواهد افتاد» توصیف کرد. چنین کریدوری دسترسی ایران به ارمنستان را قطع می کند، زیرا این دو کشور دیگر مرز مشترکی نخواهند داشت.
ایران ارمنستان را به عنوان پیوندی حیاتی با اوراسیا می بیند و تهدید کرده که از نیروی نظامی علیه هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی شناخته شده منطقه استفاده خواهد کرد. رهبری ایران در ژوئیه گذشته در دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، نسبت به ایجاد مانعی بین ایران و ارمنستان از طریق مسدود کردن آنچه «راه ارتباطی هزاران سال بوده است» هشدار داد.
مهره‌ای در رقابت ژئوپلیتیکی
طی دو سال گذشته، نیروهای نظامی ایران رزمایش‌های گسترده‌ای را در امتداد مرز با آذربایجان -از جمله عبور از رودخانه ارس که دو کشور را از هم جدا می‌کند- برگزار کرده‌اند.
در پاسخ، آذربایجان و ترکیه تمرینات نظامی مشترکی را در سمت شمالی این رودخانه آغاز کردند. نگرانی‌های ایران با گزارش‌هایی که ترکیه صدها مزدور افراطی از سوریه را برای کمک در جنگ 2020 علیه ارمنستان به آذربایجان آورده است، بیشتر شده است.
روابط نزدیک قومی بین ایران و آذربایجان پیچیدگی بیشتری به این درگیری در حال ظهور می‌بخشد. اگرچه آذربایجان قرابت زبانی با ترکیه دارد، اما آذربایجانی‌ها در مقایسه با آذری‌های ایران، پیوند کمتری با ترک‌های ترکیه دارند. کمتری با ترک‌های قومی دارند -آذری ها در حدود 20 درصد از کل جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند و حتی تعداد آذری‌ها در ایران (15 تا 20 میلیون) بیشتر از آذربایجانی‌ها (حدود ده میلیون) است. آذری‌های ایران نقش‌های محوری در تاریخ، اقتصاد، جامعه و سیاست ایران، از جمله در جریان جنبش مشروطه و انقلاب سال ۱۳۵۷ ایفا کرده‌اند.
بسیاری بر این باورند که منطقه‌ای که برخی اسم «آذربایجان بزرگ» را برای آن جعل کرده‌اند، به ناعادلانه به مهره‌ای در رقابت‌های ژئوپلیتیکی تبدیل شده است.
لبنانیزه کردن یا بالکانیزه شدن؟
از زمان پایان جنگ سرد، ایران و آذربایجان که دارای اشتراکات هویتی مذهبی و قومی هستند، در این زمینه به رقابت پرداخته‌اند. باکو اکنون با ایراد اتهاماتی [بی‌پایه] تهران را به تلاش برای «لبنانی‌سازی» آذربایجان از طریق تقویت سازمان‌های شیعه شبیه حزب‌الله در آذربایجان متهم می‌کند. نوامبر گذشته، مقامات باکو اعضای یک گروه مسلح را دستگیر کردند که ادعا کردند که توسط سپاه پاسداران در ایران و سوریه آموزش دیده‌اند.
درهمین حال، تهران باکو را متهم می‌کند که با حمایت از جنبش‌های جدایی‌طلب در میان جمعیت قومی آذری ایران، می‌خواهد ایران را «بالکانیزه» کند.
زنجیره تنش‌ها
یک هفته پس از بازداشت‌های مذکور در ماه نوامبر، ایران اعلام کرد که یکی از اعضای داعش با گذرنامه آذربایجانی از باکو به تهران سفر کرده تا حمله مرگبار اخیر را در شهر شیراز سازماندهی کند.
تنش‌ها در ماه ژانویه زمانی که یک فرد مسلح به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران یورش برد و رئیس تیم امنیتی سفارت‌خانه را کشت و دو نفر دیگر را زخمی کرد، بیشتر شد. باکو این حادثه را «حمله تروریستی» خواند و متعاقبا سفارت خود را تخلیه کرد. مقامات ایرانی اصرار داشتند که مهاجم انگیزه های شخصی و نه سیاسی داشته است. سپس، در 28 مارس، ادعا شد که یک نماینده ضدایرانی جمهوری آذربایجان از یک سوء قصد جان سالم به در برد. روز بعد، آذربایجان سفارت خود را در تل آویو افتتاح کرد و به اولین کشور شیعه مبدل شد که سفیر خود را در اسرائیل فرستاد.
تغییر لحن باکو
باکو از زمان پیروزی خود بر ارمنستان در سال 2020، لحنی تهاجمی در قبال ایران اتخاذ کرده است. علی‌اف در پاییز گذشته اظهار داشت که روابط با ایران هرگز تا این حد ضعیف نبوده است. او گفت: ما برای حفظ سبک زندگی خود و توسعه سکولار آذربایجان و آذربایجانی‌ها از جمله آذربایجانی های ایران هر کاری انجام خواهیم داد. آنها بخشی از ملت ما هستند».
تعدادی از مفسران آذربایجانی خواستار جدایی «آذربایجان جنوبی» (نامی که برای منطقه آذربایجان ایران جعل کرده‌اند) شده‌اند و در نوامبر گذشته، یک شبکه تلویزیونی آذربایجان گزارش داد که کمیته‌ای از آذری‌های ایرانی تبعیدی با نمایندگان پارلمان آذربایجان برای بحث درباره تشکیل «مجلس موقت آذربایجان جنوبی» دیدار کرده است.
هرگز از خط‌قرمزها عبور نکنید/دست‌کاری تاریخ یا بازگشت به میهن مادری؟
متقابلاً دسته‌ای از مفسران در رسانه‌های ایران هم اظهار کرده‌اند که بسیاری از شهروندان آذربایجان، از جمله گروهی به نام جنبش مردمی نخجوان ایران، مخالف نفوذ ترکیه و ناتو در قفقاز هستند و می‌خواهند به «میهن مادری» ایرانی‌شان بپیوندند.
مقامات ایرانی همچنین اسرائیل و ترکیه را متهم کرده‌اند که با دست‌کاری وقایع، تاریخ را بازنویسی می‌کنند تا به دولت آذربایجان کمک کنند تا هویت سکولار ترکی آذربایجانی را ترویج دهد و به زعم خود باعث دور شدن بیشتر آذربایجانی‌ها از جایگاه تاریخی‌شان در تمدن ایرانی و فرهنگ شیعی شده و در عوض آنها را به ترکیه نزدیک کند. در ماه جولای، سفیر اسرائیل در آذربایجان در توییتی نوشت که خواندن کتابی با عنوان «قصه‌های اسرارآمیز تبریز» به او «درباره تاریخ و فرهنگ آذربایجان در تبریز» آموخته است. تبریز چهارمین شهر بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. همتای ایرانی وی در باکو در واکنش به این توئیت نوشت: «برای اطلاع این پسر ماجراجو: تبریز عزیز ما در تاریخ پرافتخار ایران به سرزمین اولین‌ها معروف است. ظاهراً قرار است اولین شیطان‌صفت صهیونیست هم توسط مردم غیور تبریز تشییع شود. هرگز از خط قرمز ما عبور نکنید، هرگز!»
این تنش‌ها از زمان شروع ناآرامی‌های داخلی در ایران که شهریور سال گذشته پس از درگذشت مهسا امینی آغاز شد، رو به افزایش است.
از سویی ممکن است جنگ اذهان عمومی را به سمت خود منحرف کند. اما از سوی دیگر ناآرامی‌های داخلی ممکن است پندار ضعف حکومت مرکزی را تقویت و باعث و جسورتر شدن آذربایجان در ماجراجویی‌هایش علیه ایران شود.
آتش‌بس متزلزل؛ خطر در کمین است
در همین حال، آتش‌بس بین آذربایجان و ارمنستان متزلزل است و هر دو طرف بر سر کنترل منطقه‌ای که قره‌باغ کوهستانی را به ارمنستان متصل می‌کند، به طور پراکنده درگیر می‌شوند.
اگر جنگ بین ارمنستان و آذربایجان دوباره آغاز شود، ایران احتمالاً حمایت آشکارتری نسبت به گذشته از ارمنستان ارائه خواهد کرد، زیرا اکنون خطرات بسیار بیشتر در کمین این کشور است. اکتبر گذشته، یکی از فرماندهان ارشد سپاه اعلام کرد ارمنستان نسبت به خرید پهپادهای ایرانی ابراز علاقه است بود. علاوه بر این، منابع رسانه‌ای آذربایجانی گزارش مدعی شده‌اند که از پاییز گذشته ایران سامانه‌ها و موشک‌های ضد تانک در اختیار ارمنستان قرار داده است (هرچند ایروان این ادعا را تکذیب می‌کند).
یک بحران بالقوه
در یک سناریوی بالقوه، ایران ممکن است حملات موشکی و پهپادی را علیه پایگاه‌های احتمالی اسرائیل در آذربایجان ترتیب دهد -مشابه عملیات‌هایی که در ماه‌های اخیر علیه «مراکز استراتژیک» اسرائیل در مناطق کردنشین عراق انجام داد.
سپس، آذربایجان و اسرائیل - شاید با همکاری ترکیه - ممکن است به دنبال ایجاد فتنه‌گری در میان آذری‌های ایران باشند که به نوبه خود می‌تواند ارتش ایران را تحریک به ورود به آذربایجان کند.
در حال حاضر، چنین توالی رویدادها کاملاً فرضی باقی مانده است. اما آنچه فرضی نیست این است که درگیری در قفقاز جنوبی کاملا ممکن است به یک بحران تبدیل شود -بحرانی که می‌تواند ایالات متحده و ناتو (به حمایت از آذربایجان، اسرائیل و ترکیه) و روسیه (در حمایت از طرف دیگر درگیری، ارمنستان و ایران) را به سمت خود بکشاند. در نتیجه خط گسل دیگری را در روابط آشفته غرب با روسیه باز می‌کند و شراکت نظامی در حال ظهور بین تهران و مسکو را تحکیم می‌بخشد.
ضرورت درک پیامدهای جنگ در قره‌باغ کوهستانی
در تلاش برای کاهش تنش‌ها، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، با علی‌اف و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفتگوهای سه‌جانبه داشته است.
او از علی اف خواسته که فوراً جاده تجاری متصل‌کننده قره‌باغ کوهستانی به ارمنستان کریدور لاچین- را بازگشایی کند تا از یک فاجعه انسانی جلوگیری شود. چارلز میشل، رئیس شورای اروپا، با هر دو رهبر نیز گفتگوهای تلفنی داشته و از آنها خواسته است از تشدید تنش خودداری کنند. اما تا زمانی که جامعه بین‌المللی متوجه نشود که چگونه این درگیری بین دو کشور کوچک می‌تواند به یک بحران با پیامدهای جهانی تبدیل شود، دستیابی به موفقیت بعید است.
