راکت‌های ایرانی جبهه مقاومت چه کیفیتی دارند؟/ تغییرات کلی در راکت‌ها و موشک‌های خانواده فجر

علاوه بر راکتهای فجر-۴ و ۵ که با کالیبر ۳۳۳ میلیمتر بزرگترین راکتهای لوله پرتاب توپخانه‌ای کشور هستند، در سالهای اخیر پروژه‌هایی برای هدایت پذیر کردن راکتهای ۱۲۲ میلیمتری نیز انجام شده است.

گروه دفاعی خبرگزاری تسنیم- مشاهده نمونه هدایت شونده از راکت توپخانه‌ای GMLRS در ارتش آمریکا سبب ایجاد موجی جدید در عرصه تسلیحات توپخانه‌ای شد.

این راکت با برد حدود 70 کیلومتر و هدایت تا انتهای مسیر بر مبنای مکانیابی جهانی و رسیدن به خطای کمتر از 30 متر سبب کاهش نیاز به مهمات مصرفی و افزایش قابل توجه اثرگذاری آتش پشتیبانی توپخانه شد. مزیت دیگر هدایت شونده بودن مهمات توپخانه‌ای شامل گلوله‌ها و راکتها، آسیب جانبی کمتر است که خصوصاً در استفاده از آنها در نواحی نزدیک به مناطق غیرنظامی حائز اهمیت است.

در ایران در بین محصولات راکتی ساخت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح راکتهای توپخانه‌ای فجر-1 تا 5 از پرکاربردترین محصولات هستند. راکتهای فجر-3 و 5 به عنوان نمونه‌های سنگین این خانواده در نیروی زمینی ارتش و سپاه و نیروی دریایی سپاه مورد استفاده قرار دارند. فجر-3 راکتی با طول 5.2 متر و کالیبر 240 میلیمتری و جرم 407 کیلوگرم و سرجنگی 85 کیلوگرمی است که از پرتابگر 12 تایی استفاده می کند و به برد 43 کیلومتر دست می یابد.

راکت‌های فجر-2 و 3 و پرتابگر آنها

فجر-5 هم با طول نزدیک به 6.5 متر، کالیبر 333 میلیمتر، جرم 915 کیلوگرم و سرجنگی 175 کیلوگرمی دارای برد 75 کیلومتر است. هر دوی این راکتها دارای نمونه‌ای با همین قطر اما طول کمتر و طبیعتاً پیشران کوچکتر و برد کمتر هستند به ترتیب به نامهای فجر-2 و 4 که کمتر شناخته شده هستند. فجر-3 و 5 توسط گروه‌های مقاومت اسلامی در لبنان و فلسطین نیز علیه اشغالگران صهیونیست مورد استفاده قرار دارند. فجر-5 دارای یک نمونه دو مرحله‌ای هم بوده که از پرتابگر تکی شلیک می‌شود و دارای برد 180 کیلومتر است.

راکت‌های فجر-4 و 5 و پرتابگر آنها

راکتهای فجر-3 و 5 با تجهیز با سامانه‌های مخابراتی امکان شبکه شدن با هم و عملکردن به صورت یک آتشبار را هم یافتند. به این ترتیب امکان اجرای آتش برنامه ریزی شده و نیز تهاجم علیه یک موضع از نواحی دارای فاصله از هم ممکن می‌شود.

در بهار 1393 و در نمایشگاه دستاوردهای نیروی هوافضای سپاه برای اولین بار یک راکت هدایت شونده ایرانی مشاهده شد که راکت فجر-5 هدایت شونده بود و به نام موشک فجر-5 شناخته شد. کمی بعد مشخص شد که نیروی هوافضا در بخش انتهایی آن از بالکهایی با شیوه طراحی موشک فاتح-110 استفاده کرده است که امکان شلیک آن از پرتابگر لوله‌ای را ناممکم می کرد هر چند که سبب رسیدن این سلاح به دقت بسیار بالایی شده بود.

راکت فجر-5 تبدیل شده به موشک در نمایشگاه نیروی هوافضای سپاه در 1393

در بهمن 1395 وزارت دفاع راکت فجر5سی را رونمایی کرد. این راکت با مجهز شدن به بالک‌های کنترلی در ناحیه دماغه و سامانه‌های مبتنی بر مکانیابی به قابلیت هدایت تا انتهای مسیر دست یافته و همچون نمونه ساخته شده توسط سپاه عملاً از نظر طبقه‌بندی علمی و فنی به رده موشک‌ها ارتقاء می‌یافت. بالکهای پایدارساز در این سلاح مشابه راکت فجر-5 حفظ شده و پرتابگر نیز مشابه قبل به صورت لوله‌ای بود با این تغییر که از یک پوشش مخروطی برای محافظت از قسمت هدایت و کنترل افزوده شده استفاده شده بود.

راکت فجر-5سی رونمایی شده در 18 بهمن 1395

به نظر می‌رسد که پرتابگر لوله‌ای مشاهده شده برای فجر-5سی لوله‌های کوتاه‌تری نسبت به نمونه مورد استفاده برای راکت فجر-5 دارد تا با بیرون ماندن بخش هدایت و کنترل امکان نصب بالکهای کنترلی برای آن فراهم شود که در ادامه گزارش بیشتر به این موضوع می پردازیم.

آزمایش‌های اولیه راکت فجر-5 هدایت شونده

راکتهای هدایت شونده در کنار نمونه‌های بدون هدایت می‌توانند برای انهدام اهداف خاص و گزینش شده از دشمن مانند مقرهای فرماندهی، محل تجمع افراد، ساختمانهای فنی و پشتیبانی، اتاقهای هدایت و کنترل پهپاد و تأسیسات رله مخابراتی دشمن مورد استفاده قرار بگیرند. ترکیب دقت بالا و سرجنگی قوی سبب می‌شود تا این اهداف شامل استحکامات، ساختمان‌های نسبتاً بزرگ و اهداف دارای محافظت ظاهری که صرفاً مختصات آنها در دسترس است نیز باشد.

نمونه آزمایشی راکت فجر-5 هدایت شونده

فجر-5 هدایت شونده با بالکهای کنترلی نصب شده روی دماغه

مدتی بعد از رونمایی از فجر-5سی و در اطلاعات منتشر شده از محصولات وزارت دفاع در نمایشگاه دفاعی بغداد، نوع هدایت شونده فجر-4 نیز مشاهده شد. لازم به ذکر است تا پیش از آن حتی از خود فجر-4 هم اطلاعات چندان و حتی تصویر خاصی منتشر نشده بود اما به یکباره انتشار تصویر نوع هدایت شونده آن مورد توجه تحلیلگران قرار گرفت خصوصاً احتمال انتقال این سلاح به محور مقاومت برای ناظران خارجی مهم بود.

راکت‌های فجر-4 و 5 هدایت شونده؛ تصویر شلیک مربوط به فجر-5 است

از نکات ظاهری قابل ذکر در مورد راکت هدایت شونده فجر-4 محل نصب بالکهای کنترلی و تغییر نوع بالکهای پایدارساز انتهایی است. بالکهای کنترلی در این راکت به جای ناحیه دماغه نزدیک به بخش میانی بدنه نصب شده و بالکهای پایدارساز هم به جای نمونه مدور باز شونده از دور بدنه از نوع ثابت ذوزنقه‌ای و با ترکیب مشابه در بالکهای پایدارساز موشک فاتح-110 طراحی شده است.

وضعیت بالکهای مذکور که همگی ثابت و بیرون از بدنه نصب شده‌اند نشان می‌دهد که فجر-4 هدایت شونده قابل استفاده از پرتابگرهای لوله‌ای فعلی مربوط به راکتهای 333 میلیمتری نیست.

پرتابگر فجر-4

دو نوع از راکت هدایت شونده فجر-4 با دو هدایت مختلف روی پرتابگر مشاهده می شود

در فیلم‌های منتشر شده از آزمایش‌های راکتهای جدید مشخص شد که پرتابگر دو تایی استتار شونده در کامیون‌های تجاری که قبلاً هم در تحویل به نیروی زمینی ارتش و سپاه مشاهده شده بود برای فجر-4 هدایت شونده نیز استفاده می‌شود.

تصویری از آزمایش فجر-4 هدایت شونده

لحظات پایانی پرواز فجر-4 هدایت شونده و برخورد به فاصله بسیار نزدیک هدف

طبیعتاً انتظار می‌رود که اختلاف برد موجود در این راکتها در نمونه هدایت شونده آنها نیز وجود داشته باشد. اطلاعات منتشر شده از فجر-4 و 5 هدایت شونده نشان می‌دهد که طراحان این موشک‌ها تلاش داشته‌اند تا نمونه‌های هدایت شونده کمترین کاهش برد نسبت به نمونه غیر هدایت شونده را داشته باشند.

لازم به ذکر است به طور کلی می‌توان انتظار داشت تا سرجنگی راکتهای هدایت شونده نسبت به نمونه غیر هدایت شونده کاهش داشته باشد زیرا بخشی از وزن سرجنگی به طور معمول برای جبران خطا و افزایش شعاع اثرگذاری در نظر گرفته می‌شود که با افزایش دقت دیگر نیازی به این تمهید نیست.

از سوی دیگر افزودن سامانه‌های هدایت و کنترل و ناوبری به راکتی که قبلاً طراحی شده و پیشران آن تغییر نکرده است سبب کاهش برد می‌شود. بخش کمی از این کاهش برد با طی کردن مسیر بهینه به واسطه وجود کنترل قابل جبران است و بخش دیگر را می‌توان با کاستن از سرجنگی جبران کرد. بررسی اطلاعات راکتهای هدایت شونده فجر-4 و 5 هم نشان دهنده توجه طراحان به کاهش سرجنگی برای پرهیز از کاهش شدید برد است.

فجر-4 هدایت شونده مجهز به هدایت ترکیبی و دارای جستجوگر در دماغه

یک نکته جالب پیرامون راکت فجر-4 هدایت شونده، به کارگیری آن به صورت هواپرتاب توسط هواپیماهای سوخو-22 فیتر نیروی هوافضای سپاه است. قبلاً به کارگیری راکت های توپخانه ای سطح به سطح به صورت هوا به سطح در دنیا سابقه داشته است و اینکار سبب افزایش برد قابل توجهی می شود ضمن اینکه در هزینه های توسعه سلاح هواپرتاب مد نظر هم صرفه جویی قابل توجهی صورت می گیرد.

پرتاب فجر-4 هدایت شونده از هواپیمای سوخو-22

موضوع قابل ذکر دیگر وجود انواع هدایت قابل به کارگیری در راکتهای هدایت شونده است. دستکم برای راکت فجر-4 یک گونه مجهز به جستجوگر اپتیکی یا لیزری مشاهده شده است.

یک راکت جدید نیز در نمایشگاه دستاوردهای سازمان صنایع دفاع در خرداد 1400 مشاهده شد که از خانواده فجر-4 یا فجر-3 بوده و به نظر می‌رسد از جستجوگر اپتیکی یا لیزری استفاده می کند. بالکهای کنترلی این راکت هدایت شونده در ناحیه دماغه قرار داده شده است و مساحت نسبی بزرگتری در مقایسه با فجر-5 هدایت شونده دارد.

نمونه جدید مشاهده شده در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در خرداد 1400

به واسطه مجهز شدن به جستجوگر برای هدایت در فاز نهایی پرواز، دقت موشک در حد نقطه‌زنی خواهد بود. در صورت عدم استفاده از جستجوگر برای فاز پایانی مسیر، دقت اصابت به دقت سامانه هدایت مکانیابی جهانی وابسته بوده که برای دو راکت فجر-4 و 5 هدایت شونده در اطلاعات منتشر شده جدید، خطای کمتر از 50 متر تصریح شده است. از دیگر نکات قابل ذکر در مورد این راکتهای هدایت شونده عمر انبارداری 5 ساله برای فجر-4 و 10 ساله برای فجر-5 و استفاده از پیشران دوپایه سوخت جامد در آنها است.

در تصاویر منتشر شده جدید از آزمایش راکت هدایت شونده فجر-5 یک بخش افزوده شده به لوله پرتاب آن مشاهده می‌شود. این بخش دارای یک درپوش احتمالاً آب‌بندی شده به سبک و سیاق سامانه‌های پدافند هوایی مرصاد-16 و پانزده خرداد است که پس از شلیک این درپوش تکه تکه شده و موشک از کنیستر خارج می شود. با این تفاوت که در موشک‌های پدافندی ابتدا درپوش با مکانیزم بخصوصی تکه تکه و دور می شود اما در فجر-5 این درپوش به واسطه برخورد دماغه خود موشک شکسته می‌شود. با افزوده شدن بخش مذکور، لوله پرتاب فجر-5 عملاً به کنیستر تبدیل می‌شود اما علاوه بر مزیت‌های پرتاب از کنیستر یک مزیت مهم دیگر هم برای راکت فجر-5 هدایت شونده ایجاد می‌شود.

پرتاب فجر-5 هدایت شونده از یک پرتابگر مجهز به درپوش

در نسخه اولیه فجر-5سی پوشش مخروطی تنها وظیفه محافظت از بخش جلویی آن را در هنگام نگهداری و حمل و نقل بر عهده داشت و باید پیش از پرتاب به صورت دستی باز می‌شد. از سوی دیگر این پوشش امکان جایدهی بالکهای کنترلی را نداشته و این بالکها هم باید پیش از شلیک روی فجر-5سی در صحنه عملیات مونتاژ می‌شدند که با وجود ارزشمندی بسیار بالای این راکت هدایت شونده، محدودیت مهمی را پیش روی استفاده آسان از آن قرار می‌داد.

شلیک فجر-5سی در رزمایش سپاه در اسفند 1395؛ تصویر نشان دهنده عدم امکان قرارگیری بالک های کنترلی در داخل پوشش محافظ است

اصابت دقیق فجر-5 هدایت شونده به هدف

با افزوده شدن این بخش درپوش‌دار به لوله پرتاب، عملاً فضای کافی برای قرارگیری فجر-5 هدایت شونده به صورت آماده شلیک و بدون نیاز به هرگونه فعالیت قبل از شلیک ایجاد شده و محدودیت‌های مذکور برطرف شده است.

نکته دیگر پیرامون فجر-5 هدایت شونده توسعه یک نمونه با برد 150 کیلومتر اما تک مرحله‌ای از این راکت است که با مشخصه GF-5LR2 مشاهده شده. این راکت در نمایشگاه دستاوردهای سازمان صنایع دفاع در عرصه رزم زمینی در خرداد ماه سال جاری مشاهده شد. علاوه بر برد بسیار بهتر در کنار قابلیت هدایت، نوع بالکهای پایدارساز انتهایی این سلاح نیز نسبت به فجر-5سی تغییر کرده است که ابهاماتی را در رابطه با نوع پرتابگر مورد استفاده ایجاد می‌کند.

در این سلاح از ترکیب 6 تایی بالک‌های مستطیلی استفاده شده است که قبل از آن استفاده از بیش از 4 بالک فقط در موشک بالستیک حاج قاسم با 8 بالک دیده شده بود. اما در هر صورت افزوده شدن این راکت به مجموعه توپخانه نیروهای مسلح سبب افزایش قابل توجه اثرگذاری این یگان می‌شود.

نمونه برد افزوده از فجر-5 در نمایشگاه خرداد 1400

نکته بعدی چگونگی رسیدن به برد 150 کیلومتری بدون استفاده از پیشران دو مرحله‌ای است. با توجه به طول حدوداً 6.4 متری این نمونه از فجر-5 افزایش طول و به تبع آن افزایش حجم پیشران قابل تصور نیست. احتمال استفاده از مواد سبک در سازه و بدنه و پوسته عایق موتور سوخت جامد و نیز تغییر نوع سوخت جامد و استفاده از پیشران قوی‌تر گزینه‌های محتمل در این مورد است. احتمال کاستن از سرجنگی هم از نظر فنی قابل طرح است اما از نظر عملیاتی سرجنگی کاسته شده تنها به بهای قابلیت نقطه‌زنی و کمترین خطای اصابت قابل توجیه است.

کمترین برد این نمونه در حدود 72 کیلومتر، جرم کلی بیشتر از 900 کیلوگرم و سرجنگی 112 کیلوگرم، هدایت آن از نوع مکانیابی جهانی با خطای کمتر از 50 متر و شعاع اثرگذاری سرجنگی ترکشی-انفجاری شدید آن 500 متر اعلام شده است.

همچنین یک نمونه از فجر-5 هدایت شونده با جرم کمتر و در حدود 750 کیلوگرم و برد 18 تا 40 کیلومتر نیز در این نمایشگاه مشاهده شد. این نمونه قاعدتاً برای پر کردن خلاء برد بین بیشترین برد فجر-4 هدایت شونده و کمترین برد فجر-5های قبلی توسعه یافته است. طول این نمونه 5.290 میلیمتر، سرجنگی آن 100 کیلوگرم (احتمالاً) و نوع هدایت آن با مکانیابی جهانی GPS/GLONASS و خطای آن کمتر از 25 متر اعلام شده است.

نمونه برد 40 کیلومتری فجر-5 هدایت شونده

علاوه بر راکتهای فجر-4 و 5 که با کالیبر 333 میلیمتر بزرگترین راکتهای لوله پرتاب توپخانه‌ای کشور هستند، در سالهای اخیر پروژه‌هایی برای هدایت پذیر کردن راکتهای 122 میلیمتری نیز انجام شده است. یک پروژه در وزارت دفاع که با هدف صرف کمترین هزینه با سامانه‌های ارزان قیمت، خطای این راکت را به کمتر از 20 متر رسانده و از ترکیب 6 تایی بالک‌های پایدارساز در انتهای بدنه استفاده می‌کند و پروژه دیگری در جهاد خودکفایی نیروی زمینی سپاه که این راکت را به خطای کمتر از 7 متر رسانده است.

راکت 122 میلیمتری هدایت شونده با خطای کمتر از 20 متر ساخت وزارت دفاع

البته به نظر می‌رسد هر دوی این نمونه‌ها امکان استفاده از پرتابگرهای فعلی را ندارند. امید می‌رود با عملیاتی شدن نسخه‌های قابل شلیک از پرتابگرهای فعلی این راکتها و نیز اجرای پروژه مشابه برای راکتهای 240 میلیمتری فجر-3 شاهد رسیدن به تنوع کافی از راکتهای هدایت شونده و نیز نمونه‌های نقطه‌زن برای اثرگذاری هرچه بیشتر واحدهای توپخانه در کشور باشیم.