چرا اعراب بر ایران دست یافتند؟

” یک تمدن بزرگ، تا از درون منهدم نشده، از بیرون مغلوب نمی شود.” ویل دورانت

پیش از بررسی نقش اسلام در توسعه یا عقب ماندگی ایران لازم است مقدمه ای از وضعیت جامعه قبل از حمله ی اعراب اضافه شود، زیرا این وضعیت نمایانگر چگونگی غلبه ی آسان اعراب بر سرزمین ایران و به تعبیری استقبال ایرانیان از اسلام است. بررسی این وضعیت می تواند در نتیجه گیری پیرامون این حادثه تاریخی موثر باشد. برخورد متعصبانه و جانب دارانه از شکست ساسانیان و غلبه اعراب و پذیرش اسلام توسط ایرانیان بدون شناخت دوران آخر حیات حکومت ساسانیان به نتیجه گیری درستی نمی انجامد.

تحلیل های مختلف و گاه متضادی درباره ی حوادث تاریخی چون حمله ی اعراب و پیدایش اسلام، سلطه ی ترکان آسیای مرکزی و یورش مغول ها ارائه شده است. برای نمونه علی میرفطروس حمله ی اعراب به ایران را موثرتر و مرگبارتر از حمله ی مغول ها توصیف کرده است، زیرا اسلام با سلاح ایدئولوژی دینی وارد ایران شد. اما احسان طبری بر خلاف او، معتقد است که غلبه ی اعراب و اسلام  تحولی کیفی و گاه مثبت در جامعه ی ایران به وجود آورد، زیرا سیستم کاستی و شیوه های  مذهبی و اشرافی دوره ی ساسانی را که مایه ی فساد آن شده بود، برهم زد و موجب رشد خلاقیت نسبی مردم شد. به طوری که از قرن چهارم تا هفتم هجری ایران مهد پرورش بزرگترین فلاسفه و علمای عصر خود مانند فارابی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، رازی، خیام، غزالی، فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی شد.

البته میرفطروس به وجود این فلاسفه و علما عمیقا اذعان دارد، ولی آیا این رشد فکری نتیجه ی ورود اسلام به ایران بوده یا سقوط حکومت ساسانی و یا هر دو و یا اساسا ربطی به این وقایع تاریخی نداشته است. استنباط برخی از محققان بر این پایه استوار است که حمله ی اعراب به ایران به تخریب فیزیکی منجر شد، ولی آن ها مسئول تخریب فرهنگی ایران نبوده اند. غلامحسین صدیقی با استناد به گفته های جلال همایی در این باره می نویسد: باقی بودن بسیاری از کتب مقدس ادبیات زردشتی در سه قرن اول حکومت عرب، نشان می دهد که عرب ها چنان که بعضی پارسان تصور می کنند، مستقیما مسئول از میان رفتن آن ها نیستند. تا وقتی که جمعی معتبر و مهم از ایرانیان به دین قدیم خود باقی مانده بودند می توانستند قرن ها ادبیات خود را حفظ کنند، ولی همگان که در اثر تغییر دین و سخت گیری مزدیسنان در اقلیت افتادند و در زیر حکومت وحشی تاتارها قرار گرفتند، به سرعت تمام ادبیات خود را که مورد استعمال و استفاده ی روزانه نبود، از دست دادند. از میان رفتن این تالیفات بیشتر به علت تجدید نکردن نسخ خطی است تا نابود کردن از طرف فاتحان، زیرا که نسخه ی خطی کاغذی کمتر از پنج یا شش فرن دوام می یابد.

نخست باید زمینه های غلبه اعراب بر ایرانیان را بررسی کرد. در اینجا تکیه بر روی وضعیت ایران در اواخر دوره ی حکومت ساسانیان است. این که ایران در عصر ساسانیان به اعتلای نسبی فرهنگی و علمی روزگار خود دست یافت، واقعیتی انکار ناپذیر است ولی وجه منفی دیگری که در همین دوره بسیار برجسته بود گسترش وسیع فاصله ی طبقاتی از یک سو و فساد دستگاه حکومتی و بی توجهی به نیازمندی های مردم از سوی دیگر است که زمینه های شکست ساسانیان را فراهم کرد. از نظر دینی نیز وضعیت بسیار نامساعدی به وجود آمده بود. دستگاه دینی در حکومت ادغام شده بود و موبدان زردشتی در سیاست گذاری دولت و سرکوب مخالفان، به خصوص مخالفان دینی نقش بارزی ایفا می کردند. بنابراین، دستگاه دینی نیز همراه دستگاه حکومتی به فساد اخلاقی کشیده شده بود.

حکومت حمایت مردمی خود و دین مشروعیت خود را از دست داده بود. پیش از ظهور مسیح نیز از هم گسیختگی های کیش های پیشین رخ داده بود. ویل دورانت می نویسد: ” علت آنکه مسیحیت توانست با چنان سرعتی گسترش یابد این بود که روم رو به احتضار بود.” در مورد ایران و حکومت ساسانیان نیز شرایط مشابهی به وجود آمده بود. ” در این حادثه عظیم سقوط ساسانیان در واقع وضع اخلاقی و دینی چنان بود که جز آن سقوط و جز آن شکست را کسی انتظار نمی داشت.” آرنولد توین بی در یک بیان کلی به درستی اشاره می کند که تمدن ها از درون زوال می یابند، و این زمانی رخ می دهد که آنها در مسیری حرکت می کنند که چالش های رشد یابنده ی جامعه را برنمی تابند. افزون بر فساد اخلاقی و سیاسی، از نظر اقتصادی نیز وضعیت بسیار نامساعدی بر ایران حاکم شده بود که دستگاه سیاسی مسئول مستقیم آن بود. یکی از دلایل این امر نفوذ و مداخله ی روحانیان زردشتی در حکومت بود، زیرا پیشوایان مذهب زردشت در دولت ساسانی صاحب قدرت شدند و احیانا با اشراف بر ضد پادشاه، تبانی می کردند. در جامعه و به ویژه در میان عوام نفوذ و تاثیرشان بسیار بود به طوری که در زندگانی هر یک از ایشان دخالت می نمودند، همه چیز می بایستی به تصویب و تصدیق روحانیان باشد.

فروشگاه اینترنتی کتاب کتابانه یکی از معدود کتابفروشی های اینترنتی است که توانسته بیش 20.000 عنوان کتاب را گرد آورد تا با خیال راحت خرید کتاب تاریخی خود را انجام دهید. کتابانه (خانه کتاب اسلامشهر) به عنوان توزیع کننده کتاب و محصولات فرهنگی تلاش دارد فاصله میان ناشرین و مصرف کنندگان را کمتر کند و مشتریان را به طیف گسترده‌ای از محصولات متصل کند. برای خرید اینترنتی کتاب می توانید به آدرس www.ketabane.org مراجعه کنید.